ต้องบอกว่าไว้ก่อนว่า ปลาบ้ากับพิษของมัน ผมถือว่าเป็นเรื่องในอดีต เพราะปลาชนิดนี้จะชอบอาศัยอยู่ในแหล่งน้ำที่มีพืชป่าสมบูรณ์ และปลาบ้าจะกินแมลง สัตว์น้ำขนาดเล็ก รวมทั้งเมล็ดของพันธุ์ไม้แทบทุกชนิดเป็นอาหาร แน่นอนว่ามีเมล็ดของต้นไม้บางชนิดที่เป็นพิษ เช่น ลูกกระเบา, ลูกลำโพง ซึ่งต้นไม้พวกนี้ในอดีตมีอยู่มากมายตามริมตลิ่ง
แน่นอนว่าปลาบ้าจะชอบกิน ลูกกระเบา และ ลูกลำโพงมาก บางตัวอาจกินเข้าไปเยอะมากจนพุงกาง แล้วพิษก็จะเข้าไปสะสมในตัวเยอะจนเป็นอันตรายกับคนกินได้ และถึงแม้จะเป็นสมัยนี้ หากแหล่งน้ำมีต้นไม้พวกนี้อยู่เยอะ ก็อย่ากินปลาบ้าจะดีกว่า เพราะไม่น่าจะรอดเช่นกัน และเช่นเดียวกับปลาบ้า ปลาพลวงตามแหล่งน้ำบางแห่ง หรือ ฤดูกาลก็ไม่ควรกินเช่นกัน เพราะปลาพวกนี้ก็ชอบกินของที่คล้ายๆ กับปลาบ้า …จึงควรระวังกันไว้บ้าง
ทั้งนี้ปลาบ้าถือเป็นปลาขนาดค่อนข้างใหญ่ มันยาวได้ถึง 80 เซนติเมตร แต่ส่วนใหญ่จะยาวประมาณ 30 เซนติเมตร เป็นปลาที่มีรูปร่างยาว ลำตัวค่อนข้างกลม หัวโต ตาค่อนข้างโต ปากกว้างมีหนวดขนาดเล็ก 2 คู่ เกล็ดมีขนาดใหญ่ ลำตัวมีสีน้ำตาลอมเหลือง ส่วนของหลังสีดำปนเทา ท้องสีขาวจาง ครีบหางสีแดงสดหรือชมพู ครีบอื่นสีแดงจางๆ
ปลาบ้าเป็นปลาที่อาศัยอยู่ตามแม่น้ำสายใหญ่ๆ ทั่วประเทศ เช่น แม่น้ำเจ้าพระยา, แม่น้ำท่าจีน, แม่น้ำโขง, แม่น้ำน่าน, แม่น้ำมูล รวมถึงลำน้ำในป่าดงดิบ และพวกมันมักอยู่รวมเป็นฝูง โดยปลาชนิดนี้จะชอบกินผลไม้ป่าที่ตกลงน้ำ โดยเฉพาะลูกลำโพงหรือลูกกระเบาเข้าไป แล้วสะสมพิษในร่างกาย เมื่อมีผู้นำไปกินจึงมีอาการมึนเมา อันเป็นที่มาของชื่อ จึงไม่เป็นที่นิยมกินมากนัก แต่ที่มาเลเซียนิยมกินมาก จนได้ชื่อว่า “ปลาสุลต่าน”
และปลาบ้ายังมีชื่อเรียกที่หลากหลาย เช่น ปลาอ้ายบ้า ในภาษาอีสานเรียกว่า ปลาโพง นอกจากนี้ยังนิยมเลี้ยงเป็นปลาสวยงามอีกด้วย โดยมีชื่อเรียกในวงการปลาสวยงามคือ “ปลาแซมบ้า
แล้วตอนนี้กินปลาบ้าได้อย่างปลอดภัยหรือยัง?
ในอดีตผู้คนก็ไม่นิยมนำปลาบ้ามากินกัน แม้ว่าเนื้อจะมีรสชาติดีก็ตาม เพราะกลัวจะเกิด อาการมึนเมา เสียสติ แต่ในปัจจุบัน ต้นล้าโพง ต้นกระเบา ที่ขึ้นบริเวณริมฝั่งคลอง ริมแม่น้ำ แทบจะหาทำยาได้ยากอยู่แล้ว และในตอนนี้ปลาบ้าส่วนมากก็มาจากบ่อเลี้ยงของเกษตรกร จึงปลอดภัยต่อผู้บริโภค ฉะนั้นจึงไม่ต้องเป็นกังวลมากนักว่า หากกินปลาบ้าเข้าไปแล้ว จะเป็นบ้า น้ำลายฟูมปากหรือเสียสติ
แต่! สำหรับปลาบ้าในธรรมชาติ ก็คงต้องบอกว่า กินได้นะแต่มันก็ไม่ได้ปลอดภัย 100% อย่างปลาบ้าในธรรมชาติหมื่นตัว หากคุณโคตรซวย อาจจะได้เจอดีสักตัวหนึ่งตัว มันก็เหมือนข่าวที่คนกินปลาพลวงเข้าไปแล้วเกือบตายนั้นละ มันเป็นอะไรที่จะมีให้เห็นกันหลายปีมีสักครั้งหนึ่ง
แล้วลูกลำโพงคืออะไร?
ต้นลำโพง หรือที่ทางภาคเหนือเรียกมะเขือบ้า เป็นไม้ล้มลุกชนิดหนึ่ง มีอายุประมาณ 1-2 ปี ลำต้นขนาดเล็กเท่าต้นมะเขือพวง ความสูงของลำต้นประมาณ 2 เมตร ลำต้นกลมตั้งตรงแตกกิ่งก้านออกไปรอบๆ มีทั้งลำโพงดอกสีขาวและดอกสีม่วง ชอบความชื้นแฉะ ลักษณะใบคล้ายใบมะเขือพวง ดอกทรงกรวยคล้ายดอกผักบุ้งแต่ขนาดใหญ่กว่า
จากข้อมูลของสถาบันวิจัยสมุนไพร ระบุว่าสารออกฤทธิ์ที่พบมากใน เมล็ดและใบลำโพง คือ สโคโพลามีน (scopolamine) และไฮออสไซอะมีน (hy-oscyamine) ถ้ากินเมล็ดและใบของลำโพงเข้าไป จะปรากฏอาการภายในเวลา 5 – 10 นาที
ส่วนอาการที่พบคือ กระหายน้ำอย่างรุนแรง ปากและคอแห้งตาพร่า ม่านตาขยาย สู้แสงไม่ได้ น้ำลายแห้งทำให้กลืนน้้าลายยากและพูดไม่ชัด ผิวหนังร้อนแดงและตัวร้อน
ที่สำคัญสารพิษในต้นลำโพงไม่สามารถทำลายด้วยความร้อน เมล็ดลำโพงมีพิษสูงมาก และอาจรุนแรงถึงขั้นเสียชีวิต น้ำมันจากเมล็ด ใช้ฆ่าเชื้อโรค แก้กลากเกลื้อน หิด เหา เชื้อโรคที่มีตัว แต่ก็มีการเตือนให้ระวังในการใช้เมล็ดลำโพง เพราะว่ามีพิษทางยาเบื่ออย่างรุนแรง อาจทำให้เป็นบ้าหรือถึงตายได้
แล้วลูกกระเบาคืออะไร?
กระเบามีชื่อท้องถิ่นที่หลากหลาย เช่น กระเบา กระเบาน้ำ กระเบาข้าวแข็ง มีความสูงของต้นประมาณ 10-15 เมตร รูปทรงสูงโปร่ง ลำต้นตรง เปลือกลำต้น เรียบและเป็นสีเทา ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการใช้เมล็ด ในประเทศไทยสามารถพบได้ทุกภาคตามป่าดิบ และตามป่าบริเวณลำน้ำในที่ราบ ซึ่งมักจะมีน้ำเอ่อท่วมตามคุ้งน้ำหรือแผ่ออกเป็นพื้นที่กว้างมีพืชพรรณหลายชนิดขึ้นปกคลุม
สรรพคุณของกระเบา มีประโยชน์ใช้แก้โรคกลาก เกลื้อน หิด ผลและเมล็ดมีรสเมา ใช้แก้โรคผิวหนังต่างๆ น้ำมันจากเมล็ดใช้ทาผมช่วยรักษาโรคผมร่วง แก้อาการปวดตามข้อ เมล็ดกระเบาส่วนมากจะนำมาใช้เป็นยาทาภายนอก
ถ้าหากต้องการใช้ผสมกับตำรายาอื่นเพื่อรับประทาน จะต้องกำจัดพิษในเมล็ดออกก่อนและห้ามรับประทานเกินที่กำหนด เพราะจะเป็นอันตรายได้ โดยเฉพาะเมล็ดสดหากกินเข้าไปจะท้าให้เกิดอาการปวดท้องคลื่นไส้อาเจียน และอาจถึงตายได้ ฉะนั้นควรระมัดระวังในการใช้
นี่ก็คือเรื่องราวเล็กๆ ของ “ปลาบ้า” ปลาที่สามารถสะสมสารพิษจากผลไม้เอาไว้ในตัว แต่ไม่รู้เป็นเรื่องดี หรือแย่ เพราะธรรมชาติเปลี่ยนไปมาก ผลของต้นไม้ที่ปลาบ้าเคยกินนั้นเริ่มหายาก จนตอนนี้เราจะพบปลาบ้าที่มีพิษได้ยากแล้ว และมันก็แสดงให้เห็นอย่างชัดเจนว่าธรรมชาติได้เสียหายไปมากจริงๆ…แต่ยังไงซะถ้าจะกินปลาบ้าที่จับมาจากธรรมชาติ ก็ต้องรู้เอาไว้ว่ามันมีโอกาสที่จะมีพิษแม้จะน้อยมากๆ ก็ตาม
