สมัน หรือ ฉมัน หรือ เนื้อสมัน หรือ กวางเขาสุ่ม (Schomburgk’s deer) ชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Rucervus schomburgki เป็นกวางพื้นเมืองเฉพาะถิ่น พบเพียงแห่งเดียวในโลก ในบริเวณที่ราบลุ่มภาคกลางของประเทศไทยเท่านั้น แน่นอนว่าพวกมันเคยมีอยู่มากมายแม้ในพื้นที่กรุงเทพ แต่ปัจจุบันสมันได้สูญพันธุ์ไปแล้ว คงเหลือเพียงซากเขาที่สวยงาม
สมันมีขนตามลำตัวสีน้ำตาลเข้ม ท้องมีสีอ่อนกว่า ริมฝีปากล่างและด้านล่างของหางเป็นสีขาว มีลักษณะเด่นคือ ตัวผู้จะมีเขาแตกแขนงออกไปมากมายเหมือนกิ่งไม้ แลดูสวยงาม จึงได้ชื่อว่าเป็นกวางที่มีเขาสวยที่สุดในโลก มีกิ่งรับหมาหรือกิ่งเขาที่ยื่นออกไปข้างหน้ายาวกว่ากิ่งรับหมาของกวางชนิดอื่นๆ
สมันมีความยาวลำตัว 180 เซนติเมตร ความยาวหาง 10 เซนติเมตร มีความสูงจากพื้นดินถึงหัวไหล่ 100-110 เซนติเมตร น้ำหนักประมาณ 100-120 กิโลกรัม สมันนั้นวิ่งเร็วประมาณ 100 กิโลเมตร ต่อชั่วโมง
สมันจะอาศัยอยู่ในที่ทุ่งโล่งกว้าง และพวกมันก็ไม่สามารถหลบหนีเข้าป่าทึบได้ เนื่องจากกิ่งก้านของเขาที่สวยงามของมัน จะไปติดพันกับกิ่งไม้ จึงเป็นจุดอ่อนให้ถูกล่าได้อย่างง่ายดาย ในอดีตชาวบ้านจะล่าสมันด้วยการสวมเขาปลอมเป็นตัวผู้เพื่อล่อตัวเมียออกมา จากนั้นจึงใช้ปืนหรือหอกพุ่งยิง
ปัจจุบัน สมันสูญพันธุ์ไปจากโลกแล้ว โดยสมันในธรรมชาติตัวสุดท้ายถูกนายตำรวจคนหนึ่งเมื่อปี 1932 ที่จังหวัดกาญจนบุรี นอกจากนี้สมันตัวสุดท้ายในที่เลี้ยงยังถูกชายขี้เมาตีตายที่วัดแห่งหนึ่งในตำบลมหาชัย จังหวัดสมุทรสาคร เมื่อ 1938
ภาพสมันตัวเป็นๆ ไม่มีเหลือแล้วในประเทศไทย แต่เป็นภาพของสมันไทยที่ถูกส่งไปเลี้ยงที่สวนสัตว์เบอร์ลิน เชื่อกันว่าเป็นภาพถ่ายชุดเดียว (คาดว่ามี 2 ภาพ) ที่เหลืออยู่เท่านั้น สมันตัวนี้เป็นตัวผู้อยู่ที่เบอร์ลินตั้งแต่วันที่ 29 กรกฎาคม 1899 และตายลงไปวันที่ 7 กันยายน 1911 ซึ่งอาจเป็นตัวสุดท้ายในโลก
นอกจากนี้ สมันตัวเดียวที่ถูกสต๊าฟเอาไว้ก็ไม่ได้อยู่ที่เมืองไทยอีกเช่นกัน แต่อยู่ที่พิพิธภัณฑ์ประวัติศาสตร์ธรรมชาติแห่งชาติ (Muséum National d’Histoire Naturelle) ในกรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส เป็นสมันที่ถูกสต๊าฟเอาไว้เต็มตัวอย่างสมบูรณ์แบบ แม้ว่าเขาของมันขาดลักษณะเด่นคือกิ่งที่สลับซับซ้อน แต่นี่คือตัวอย่างเดียวของสมันที่เหลืออยู่ในโลก
“ในหนังสือ Lost Animals ระบุว่า ทุกวันนี้มีเขาของสมันเหลืออยู่ 490 ชิ้น โดยอยู่ตามพิพิธภัณฑ์และคอลเลกชั่นส่วนตัวทั่วโลก เขาที่สวยงามที่สุดมีถึง 33 กิ่งแขนง”
ผ่านมาเกือบร้อยปี อาจได้พบสมันเป็นๆ อีกครั้ง
ในเดือนกุมภาพันธ์ปี 1991 มีรายงานว่าพบซากเขาสมันสดขายในร้านขายยาใจกลางเมืองพงสาลี และแขวงหลวงพระบาง ทางภาคเหนือของลาว โดยผู้ค้นพบคือ Laurent Chazée นักปฐพีวิทยาขององค์การสหประชาชาติ เมื่อ Chazée ถามเจ้าของร้านยาว่าไปเอาเขากวางพวกนี้มาจากไหน เจ้าของร้านอ้างว่านำมาจากกวางที่ถูกยิงตายในท้องที่ใกล้ๆ กัน เมื่อปี 1990
Chazée จึงได้ถ่ายภาพของเขาคู่นั้นเอาไว้ ตอนแรกเขาไม่ทราบว่าเป็นเขาของกวางอะไร แต่ต่อมาได้รับการยืนยันว่าเป็นเขาของสมัน เรื่องนี้ถูกรายงานในบทความชื่อ Swamp deer resurfaces ตีพิมพ์ในวารสาร Wildlife Conservation เดือนธันวาคม ปี 1995 หรือ 1 ปีหลังจากที่ IUCN ขึ้นทะเบียนสมันว่าเป็นสัตว์สูญพันธุ์ไปจากโลกแล้ว
