ก่อนอื่นมาดูว่า “แหน” คืออะไร?
ในโลกใบนี้มีพืชที่อยู่ในครอบครัวของแหนประมาณ 37 ชนิด พวกมันเป็นพืชลอยน้ำขนาดเล็ก ที่เติบโตได้ดีในแหล่งน้ำนิ่ง เช่น หนอง บึงหรือสระน้ำทั่วไปที่มีสารอาหารและอินทรียวัตถุอุดมสมบูรณ์ และสำหรับในประเทศไทยจะมีแหนที่อยู่ในวงศ์ Lemnaceae (เลมนาซี) ทั้งหมด 3 สกุล
- สกุล Lemna (เลมนา) มี 3 ชนิด คือ แหนเล็ก (Lemna minor L.) / กาแหน (Lemna perpusilla Torr.) / จอกแหน (Lemna trisulca L.)
- สกุล Spirodela (สไปโรเดลา) มี 1 ชนิด นั้นคือ กาแหน หรือ แหนแดง หรือ แหนใหญ่ หรือ แหนเป็ดใหญ่ (Spirodela polyrrhiza (L.) Schleid.)
- สกุล Wolffia (วอลฟ์เฟีย) มี 1 ชนิด คือ ไข่น้ำ หรือ ไข่แหน หรืออาจเรียกว่า ผำ Wolffia globosa (Roxb.)
แหนเป็นพืชที่ไม่มีรากลำต้นและใบที่แท้จริง โดยปกติใบจะมีรูปทรงรีเป็นเกล็ดเล็ก มีสีเขียวมันวาว พวกมันจะอยู่เดี่ยวหรือเชื่อมติดกันเป็นกระจุก 2 – 4 ใบ ใต้ใบมีรากฝอยเล็กๆ และแหนบางชนิดก็ไม่มีแม้แต่ราก ซึ่งก็คือวอลฟ์เฟียหรือไข่น้ำ
จุดแข็งของแหนคือสามารถเติบโตได้ดีแม้แต่ในแหล่งน้ำจืดที่มีสภาพน้ำแย่ๆ และแหนส่วนใหญ่จะขยายพันธุ์แบบไม่อาศัยเพศโดยการแตกหน่อหรือแตกแผ่นใบใหม่ จึงทำให้พวกมันเจริญเติบโตและเพิ่มจำนวนได้อย่างรวดเร็ว หากสภาพดีเหมาะสมมันจะเหมือนเพิ่มจำนวนแบบทวีคูณ
ความลับของพืชที่เติบโตเร็วที่สุดในโลก
สำหรับในเรื่องนี้จะเน้นไปที่ “สกุลวอลฟ์เฟีย (Wolffia)” ซึ่งเป็นพืชที่ลอยขนาดเล็กมากที่อยู่บนผิวน้ำ มันเป็นพืชที่ง่ายต่อการเก็บเกี่ยว และยังสามารถเติบโตได้ในน้ำจืดเกือบทุกแหล่ง พวกมันอยู่ได้แม้ในน้ำที่มีคุณภาพแย่ วอลฟ์เฟียมีขนาดตั้งแต่เล็กกว่ามิลลิเมตรจนถึงไม่กี่มิลลิเมตร โดยแหนพวกนี้มีระดับโปรตีนสูงมาก
โดยเฉพาะ Wolffia microscopica (วอลฟ์เฟีย ไมโครสโคคา) ที่มีโปรตีนมากกว่า 20% แถมยังมีกรดอะมิโนที่มีประโยชน์ต่อร่างกายสูงด้วย นี่จึงเป็นเหตุผลที่นักวิจัยอธิบายว่า พืชเหล่านี้มีคุณค่าทางโภชนาการมากกว่าสลัด
และสำหรับ Wolffia globosa (วอลฟ์เฟีย โกลโบซา) ซึ่งพบได้ในประเทศไทย ก็ได้รับการอธิบายว่าเป็นพืชดอกที่เล็กที่สุดในโลก (world’s smallest flowering plant) โดยปกติจะมีขนาดประมาณ 0.1-0.2 มิลิเมตร และมันก็กินได้ดีเช่นกัน แต่หากคุณต้องการจะกิน โปรดเก็บมาจากในแหล่งน้ำที่ค่อนข้างดีหน่อย
แล้วก็เป็นไปตามชื่อกลางของมัน Duckweed ก็คือแหนที่จะถูกกินโดยเป็ด เช่นเดียวกับสัตว์อื่นๆ และแม้แต่มนุษย์ก็กิน แต่ดูเหมือนพวกมันจะทำหน้าที่เหมือนวัชพืชมากกว่า เพราะแหนพวกนี้เติบโตเร็วมากโดยเฉพาะในน้ำที่อุดมไปด้วยสารอาหารเช่นไนโตรเจนและฟอสเฟต
มีงานวิจัยของสถาบันในแคลิฟอร์เนีย พวกเขาทำการวิจัยโดยมุ่งเน้นไปที่ลักษณะเฉพาะในจีโนมของวอลฟ์เฟีย ซึ่งทำให้อธิบายเหตุที่แหนพวกนี้เติบโตได้เร็วจนน่ากลัว
ในการวิจัยพวกเขาได้ปลูกวอลฟ์เฟียภายใต้วัฏจักรแสงและความมืด เพื่อตรวจสอบว่ายีนใดทำงานในช่วงเวลาต่างๆ ของวัน ผลลัพธ์ที่ได้นั้นน่าประหลาดใจอย่างมาก นั้นเพราะพืชส่วนใหญ่จะไวต่อแสง ซึ่งหมายความว่าพวกมันจะเติบโตได้ดีในตอนเช้า ทั้งนี้ก็เพราะมันตอบสนองต่อแสงแดด ส่วนในเวลากลางคืนพวกมันจะเติบโตแตกต่างออกไปหรือถึงกับช้าลงไปมาก
แต่นี่ไม่ใช่กรณีของวอลฟ์เฟีย นักวิจัยพบว่าเมื่อเปรียบเทียบกับพืชชนิดอื่น วอลฟ์เฟียมีจำนวนยีนครึ่งหนึ่งที่ควบคุมโดยวัฏจักรแสงและความมืด ดังนั้นจึงสามารถเติบโตได้มากขึ้นในเวลากลางคืน มันไม่มีกฎเกณฑ์ที่จำกัดว่ามันจะเติบโตได้ดีในช่วงเวลาใด หรือก็คือเติบโตได้ดีทั้งกลางวันและกลางคืน
แต่สิ่งนี้ไม่ใช่คุณสมบัติที่โดดเด่นเพียงอย่างเดียวของวอลฟ์เฟีย นักวิจัยพบว่ายีนของพืชทั่วไปมักจะเชื่อมโยงกับองค์ประกอบของพฤติกรรมในพืช เช่น กลไกการป้องกันและการเจริญเติบโตของราก ซึ่งทั้งหมดนี้จะไม่มีอยู่ในวอลฟ์เฟีย นี่หมายความว่าแหนพวกนี้ได้ทิ้งยีนที่ไม่ต้องการไปแล้ว และมุ่งเน้นไปที่การเติบโตอย่างรวดเร็วแบบควบคุมไม่ได้
จากการค้นพบนี้ช่วยให้นักวิจัยเข้าใจว่า พืชสามารถแลกเปลี่ยนระหว่างการเจริญเติบโตกับหน้าที่อื่นได้ เช่น เพื่อให้เติบโตได้เร็วก็ขึ้น ก็จะทิ้งการหยั่งรากและการป้องกันตัวเองจากศัตรูพืช และยังอาจช่วยให้นักวิจัยสามารถออกแบบพืชที่ได้รับการปรับแต่งให้เหมาะสมสำหรับการทำงานเฉพาะ เช่น การจัดเก็บคาร์บอนที่เพิ่มขึ้น เพื่อช่วยในการจัดการกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศในอนาคต
และแม้แหนจะเป็นพืชที่สร้างปัญหา เพราะหากไม่ดูแลแหล่งน้ำให้ดี บางทีแหนพวกนี้จะแพร่ขยายจนปิดผิวน้ำทั้งหมดเลยก็ได้ ซึ่งมันไม่ใช่เรื่องดีแน่นอน แต่ถึงอย่างงั้น แหนพวกนี้ก็มีประโยชน์ อย่างการเอาไปเลี้ยงสัตว์หรือแม้แต่กับปลาที่กินพืชก็สามารถใช้แหนเลี้ยงได้เช่นกัน และแหนบางชนิดก็มีประโยชน์มากในตลาดปลาสวยงาม
