สำหรับปลาหัวตะกั่วที่พบในธรรมชาติประเทศไทย จัดอยู่ในวงศ์ปลาหัวตะกั่ว Aplocheilidae (แอ็พโลไคลอิดี้) หรือ คิลลิฟิช (killifish) พวกมันทั้งหมดเป็นปลาเกล็ดที่มีขนาดเล็ก มีถิ่นอาศัยที่หลากหลาย พบได้ทั้งในลำธาร ปากแม่น้ำ บางชนิดอยู่ได้แม้แต่ในน้ำเกลือที่มีความเค็มสูงกว่าน้ำทะเล รวมถึงในพื้นที่ที่แห้งที่สุด พวกมันก็สามารถขยายพันธุ์ได้ จึงเป็นหนึ่งในปลาที่มีถิ่นอาศัยกว้างใหญ่ที่สุดในโลก
ปลาในอันดับของปลาหัวตะกั่ว ประกอบไปด้วยหลายวงศ์หลายสกุล และมีหลายร้อยชนิด ทั้งนี้พวกที่อยู่ในทวีปแอฟริกาและอเมริกา ถือว่ามีความหลากหลายมากที่สุด บางชนิดมีพฤติกรรมที่แปลกซะจนนักวิจัยต้องลงมือศึกษา จนได้ข้อสรุปว่า มันอาจเป็นกุญแจสำคัญในการหยุดความชราของมนุษย์เลยทีเดียว และสำหรับในทวีปเอเชียมีเพียงสกุลเดียว ซึ่งมีอยู่ทั้งหมด 8 ชนิด แต่ในประเทศไทยมีปลาหัวตะกั่วเพียงชนิดเดียว
ปลาหัวตะกั่ว ที่พบในไทยเป็นเช่นไร?
สำหรับปลาหัวตะกั่วที่พบในไทย บางทีก็เรียก หัวกั่ว หัวงอน หัวเงิน ในแหล่งข้อมูลทั่วไปหลายแห่ง จะใช้ชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Aplocheilus panchax (แอ็พโลไคลอิลัส แพนแช็กซ์) แต่ในหนังสือปลาน้ำจืดไทยฉบับปี พ.ศ. 2566 จะใช้ชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Aplocheilus armatus (แอ็พโลไคลอิลัส อาร์มาทัส)
โดย ดร.นนท์ ผาณิตวงศ์ ได้บรรยายลักษณะของปลาหัวตะกั่วของไทยเอาไว้ว่า เป็นปลาเกล็ดขนาดเล็ก ซึ่งยาวได้ประมาณ 6 เซนติเมตร ลำตัวกลมยาว แผ่นหางกลม หากมองจากด้านบนจะเห็นเป็นจุดสีเงินบริเวณส่วนหัวอย่างชัดเจน ในปลาเพศผู้จะมีขนาดใหญ่และสีสวยกว่าเพศเมีย
ปลาหัวตะกั่วชนิดนี้ชอบอาศัยอยู่ในแหล่งน้ำที่มีคุณภาพค่อนข้างดี มีพืชน้ำหรือพืชตามชายน้ำมากพอสมควร พบได้ทั้งในลำธารน้ำไหล ในแหล่งน้ำนิ่ง รวมถึงบริเวณปากแม่น้ำที่น้ำค่อนข้างกร่อย นอกจากนี้ยังพบในธารน้ำร้อน เช่นในจังหวัดตรัง มีประชากรของปลาหัวตะกั่วอาศัยอยู่ในแหล่งน้ำที่มีอุณหภูมิสูงถึง 40 องศาเซลเซียส
เป็นปลาที่มักจะลอยตัวอยู่ตามผิวน้ำริมตลิ่ง ผสมพันธุ์ด้วยการจับคู่และจะวางไข่ตามพืชน้ำ แม้พวกมันจะออกไข่ได้ไม่มาก แต่จะผสมพันธุ์ได้ตลอดปี ยกเว้นในช่วงที่มีน้ำหลาก
สำหรับปลาหัวตะกั่วชนิดนี้มีการกระจายพันธุ์ที่กว้างมาก พบตั้งแต่อินเดียจนถึงอินโดนีเซีย แน่นอนว่าแม้จะเป็นชนิดเดียวกัน แต่เมื่ออยู่ในแหล่งน้ำที่ต่างกัน พวกมันก็แตกต่างกัน
เช่นประชากรที่พบในภาคกลางของไทย จะมีขนาดเล็กและครีบต่างๆ ไม่ค่อยมีสีสันมากนัก ส่วนประชากรทางภาคใต้จะมีขนาดใหญ่กว่าและยังมีสีสันที่หลากหลาย เช่น สีส้ม สีฟ้าและเหลือง นอกจากนี้ในประเทศไทยยังมีกลุ่มคนที่นำเอาปลาหัวตะกั่วมาพัฒนาสายพันธุ์ ให้ก้าวร้าวและมีขนาดใหญ่ขึ้น เพื่อใช้กัดเป็นเกมกีฬาเหมือนกับปลากัดอีกด้วย
แอฟริกันคิลลิฟิช..?
ก็อย่างที่พูดไว้ตอนต้นว่าอันดับของปลาหัวตะกั่ว หรือ คิลลิฟิช (killifish) มีความหลากหลายอย่างมาก โดยตัวเด่นๆ ที่ถูกนำมาวิจัยก็คือ แอฟริกันคิลลิฟิช (African killifish) มันเป็นปลาที่ได้ชื่อว่า “สัตว์มีกระดูกสันหลังที่โตเต็มวัยเร็วที่สุดในโลก” และพวกมันก็พร้อมผสมพันธุ์ได้เร็วที่สุดในโลกเช่นกัน และเพื่อแลกมาด้วยสิ่งนี้ ปลาพวกนี้ก็ตายไวด้วยเช่นกัน โดยปกติพวกมันจะมีอายุขัยประมาณ 4 – 6 เดือนเท่านั้น
เชื่อหรือไม่ว่านอกจากปลาชนิดนี้จะโตเร็วสุดขีด มันยังสามารถ “หยุด” การเติบโตได้ด้วย ซึ่งการหยุดของมัน อาจยาวนานกว่าช่วงชีวิตของมันซะอีก
จากการศึกษา นักวิจัยพบว่าคิลลิฟิช ตั้งแต่เป็นไข่จนโตเต็มวัยจะใช้เวลา โดยเฉลี่ย 14 – 15 วัน ทั้งนี้จากสภาพไข่ที่เพิ่งหลุดออกมาจากท้องแม่ จะกลายเป็นลูกปลาได้ภายในเวลาไม่กี่วัน ซึ่งถือว่าเร็วสุดๆ แต่ความพิเศษไม่ได้มีเพียงแค่นี้ เพราะปลาชนิดนี้สามารถ “หยุดการเติบโตชั่วคราว” แต่มันจะทำได้ในช่วงเวลาที่เป็นตัวอ่อนหรือไข่เท่านั้น
โดยปกติแล้วแอฟริกันคิลลิฟิช ซึ่งอาศัยอยู่ในบริเวณที่แห้งแล้ง พวกมันจะขุดดินแล้วฝั่งไข่เอาไว้ ซึ่งแม้แหล่งน้ำจะแห้งไป แต่ไข่ที่อยู่ใต้ดินจะไม่ตาย และช่วงเวลานั้นเอง ที่ไข่ควรจะพัฒนาจนเป็นตัวอ่อนหรือกลายเป็นลูกปลา แต่สำหรับแอฟริกันคิลลิฟิช หากบ่อน้ำยังแห้งอยู่ มันจะหยุดชั่วคราวเพื่อรอเวลาที่เหมาะสมที่สุด
มีบันทึกว่า มันสามารถหยุดรอได้หลายเดือนหรือหลายปี ซึ่งยาวนานกว่าช่วงชีวิตของตัวเต็มวัยที่มีอายุขัยแค่ 4 – 6 เดือน …และเมื่อเวลาที่เหมาะสมมาถึง ไข่ก็จะกลายเป็นลูกปลาได้ภายในเวลาไม่กี่วัน…มันเป็นปลาตัวเล็กที่เหลือเชื่อจริงๆ
และด้วยคุณสมบัตินี้ ก็มีมนุษย์หัวใสก็นำมาใช้ประโยชน์ โดยนำไข่ปลามาทำเป็นชุดเพาะฟักบรรจุกล่อง ซึ่งภายในจะมีกล่องดินและไข่ปลา รอให้เด็กๆ ซื้อไปเติมน้ำ จากนั้นก็แค่รอให้ลูกปลาเกิดขึ้นมา …บอกตรงๆ ว่าอย่างกะปลูกต้นไม้
